به گزارش حلقه وصل، در ماههای اخیر با افزایش دامنه تحریمهای اقتصادی و احتمال بروز کسری بودجه، دولت و مجلس شورای اسلامی به‌فکر اجرای برنامه اداره کشور بدون نفت افتاده‌اند. مرکز پژوهشهای مجلس از برنامه تصفیر نفت در بودجه رونمایی کرده و سازمان برنامه و بودجه به‌نمایندگی از دولت چارچوب کلی برنامه اصلاحات ساختاری بودجه با محور کاهش وابستگی به نفت را منتشر کرده است.
در حال حاضر با وجود گذشت 4 ماه از ابتدای سال جاری هنوز برنامه عملیاتی مشخصی برای کاهش وابستگی بودجه به نفت در دست اجرا قرار نگرفته است و دولت تلاش می‌کند از راههای مختلف سناریوی فروش نفت و تزریق منابع به بودجه را دنبال کند.
موضوع کاهش وابستگی بودجه به نفت از سالهای میانه دهه 70 به‌صورت ویژه در دستور کار ارکان مختلف دولت قرار گرفت و سازمان برنامه و بودجه مطالعات ابتدایی در این حوزه را آغاز کرد، این درحالی است که بعد از گذشت ربع قرن از آغاز مطالعات و برنامه‌ریزی‌های صورت‌گرفته در این حوزه اتفاق قابل توجهی در کشور رخ نداده و اقتصاد ایران همچنان به نفت وابسته است.
نکته جالب توجه اینکه بودجه ایران چه قبل از انقلاب و چه در 30 سال گذشته همواره به نفت وابسته بوده و هر زمان درآمدهای نفتی کاهش داشته بلافاصله با بحرانهای رکود، تورم و جهش نرخ ارز مواجه بوده‌ایم، این درحالی است که جمهوری اسلامی در یک دوره طلایی تجربه اداره اقتصاد بدون نفت را اتفاقاً با خروجی موفقیت‌آمیز داشته است.
اداره کشور با 300هزار بشکه نفتدر دوران جنگ تحمیلی با وجود بیش از یک دهه وابستگی بودجه به نفت در سالهای قبل از انقلاب، میزان درآمدهای ارزی کشور به‌شدت کاهش یافت و درحالی که ایران درگیر بزرگترین جنگ سالهای اخیر بود اقتصاد کشور و اقتصاد جنگ تنها با فروش 300 هزار بشکه نفت اداره شد.
در دور نخست ریاست جمهوری آیت الله خامنه‌ای با وجود هزینه‌های قابل توجه جنگ تحمیلی از یک سو و همچنین وابستگی ساختاری بودجه به‌ارث‌رسیده از دوران پهلوی، کشوری که رکوردهای فروش 5 تا 6 میلیون بشکه نفت را در سالهای میانه دهه 50 ثبت کرده بود به‌یک‌باره با کاهش شدید فروش نفت روبه‌رو شد و اتفاقاً کشور به‌سلامت از آن گردنه عبور کرد. کارشناسان دلایل مختلفی برای این تجربه و الگوی موفقیت‌آمیز ذکر کرده‌اند که به‌نظر می‌رسد نقطه مشترک همه آنها در مدیریت انقلابی، کاهش هزینه‌های زائد و جلوگیری از اسراف در مخارج دولتی بوده است.
تشریح وضعیت اقتصاد کشور در نیمه نخست دهه 60 از زبان رهبر انقلاب*رهبر انقلاب در تشریح فضای وحشت‌انگیز اقتصاد کشور در سال 64 معتقدند: صادرات نفت ما در کمترین اندازه‌ی طول دوران شاید صادرات نفتی ما بود، در حدود سیصد هزار بشکه در روز که اصلاً به‌هیچ‌وجه قابل ذکر برای یک کشوری مثل کشور ما با این منابع با این اتکائی که به نفت داشتیم و برای ما درست کرده بودند نبود، واقعاً وحشت‌انگیز بود. وضع امنیت مرزها، امنیت مناطق مختلف کشور، حتی امنیت شهرها به‌شکل بسیار بدی بود، مردم در هر جا که بودند احساس عدم ثبات می‌کردند... این وضع چهار سال پیش ما بود، امروز شما نگاه کنید به وضع کشور ما. امروز همه چیز در نقطه‌ی مقابل قرار دارد. از لحاظ وضع سیاسی و اعتبار جهانی آن روز هیچ‌کس خیال نمی‌کرد این نظام و این کشور حتی ممکن است تا یک سال دوام بیاورد.
من به‌طور خلاصه بگویم دستاورد این چهار سال دستاورد بسیار ارزشمندی است، البته این مربوط به من نیست؛ این مربوط به شما ملت است، مربوط به مسئولین عزیز ماست که با تلاششان با زحمات خستگی‌ناپذیرشان این دولت، نخست‌وزیر، وزرا، مدیران و دستگاههای مختلف در سطوح مختلف واقعاً شب و روز تلاش کردند، کار کردند و مخصوصاً رزمندگان عزیز ما در جبهه‌ها که بیشترین افتخار مال آنهاست، بیشترین هنر را آنها به‌خرج دادند و ما توانستیم به‌برکت حمایت شما مردم و به‌برکت فداکاری آن رزمندگان و تلاش خستگی‌ناپذیر عزیزانمان در سطوح مختلف، کشور را از آن وضع برسانیم به این وضع و این مایه‌ی افتخار ماست.
شرایط جنگ، پیچیده‌تر از تحریمهای اقتصادی امروزباید به این نکته توجه کرد که با وجود گستردگی تحریمهای اقتصادی سالهای اخیر، شرایط به هیچ عنوان با دوران جنگ تحمیلی قابل مقایسه نیست. در دوران جنگ نه‌تنها فرایند فروش نفت با مشکل روبه‌رو شده بود بلکه پالایشگاهها و نفتکشهای ایران زیر فشار توپخانه‌های دشمن بودند، این در حالی است که امروز تولید نفت در کشور با مشکل و محدودیتی روبه‌رو نیست.
عبور از فاجعه اقتصاد نفتی پهلوی با یک‌بیستم‌شدن فروش نفت
از سوی دیگر در سالهای آغازین انقلاب اسلامی ساختار بوروکراتیک کشور تحت تأثیر اقتصاد نفتی به‌ارث‌مانده از دوران پهلوی بود، در آن دوران فروش روزانه نفت ایران حتی به 6 میلیون بشکه در روز نیز رسیده بود و درآمد ارزی حاصل از فروش نفت به‌طور کامل به اقتصاد و بودجه کشور تزریق می‌شد، با این پیش‌فرض تبدیل درآمد ناشی از فروش 6 میلیون بشکه در روز به 300 هزار بشکه در دور نخست ریاست جمهوری آیت الله خامنه‌ای، در نگاه اول می‌توانست یک فاجعه باشد، این درحالی است که با وجود هزینه‌های گسترده ناشی از جنگ کشور به‌سلامت مدیریت شد.
مدیریت کشور با کاهش هزینه‌ها با وجود بی‌تجربگی در دورزدن تحریمطی 40 سال گذشته، برای فروش نفت ایران روشهای مختلفی به‌دست آمده است، امروز تجربیات مهمی در عرصه فروش نفت با وجود تحریمهای گسترده اقتصادی به‌دست آمده است و دولت هم روی این تجربه و حلقه‌های ایجادشده حساب ویژه‌ای کرده است، این درحالی است که در سالهای اوج دفاع مقدس، عملاً راهکار قابل اعتنایی برای فروش نفت وجود نداشت. در آن برهه دولت مجبور بود با اصلاح روشهای مدیریتی با وجود وادادگی سنتی سیستم اداری به‌ارث‌مانده از دوران پهلوی، هزینه‌های زائد را مدیریت کند، در نهایت با وجود کاهش شدید درآمدهای نفتی دولت جمهوری اسلامی در سالهای اوج جنگ تحمیلی با ریاست آیت الله خامنه‌ای اقتصاد کشور و اقتصاد جنگ را مدیریت کرد.
معمای درآمدهای جایگزین در اقتصاد دفاع مقدسدر حال حاضر دولت ایران با تحریمهای گسترده نفتی و بانکی مواجه شده است، اما باید به این نکته توجه داشته باشیم که امروز حداقل 14 میلیارد دلار درآمد حاصل از صادرات پتروشیمی در اختیار سیستم ارزی کشور قرار دارد که یک جایگزین قابل اتکا برای مدیریت فضای تولید در کشور است، این در حالی است که در دوران دفاع مقدس عملاً تجربه‌ای در حوزه صادرات فرآورده‌های نفتی وجود نداشت و دولت برای کسب درآمد ارزی تنها به درآمد فروش نفت متکی بود، بر این اساس در آن دوران با وجود یک‌بیستم شدن فروش نفت، کشور بزرگ ایران با هزینه‌های سنگین ناشی از خسارتهای جنگ، مدیریت شد و امروز یک الگوی اقتصادی قابل اتکا برای مسئولان اجرایی برای اداره کشور بدون نفت وجود دارد.
*بیانات در گفتگوی تلویزیونی ــ 1364/5/14
