«سینما»؛ ابزاری برای پوشش جنایات سعودی‌ها/ آیا بن‌سلمان می‌تواند «نقش مثبت» بازی کند؟ +تصاویر

سرویس جهان حلقه وصل - سال ۲۰۱۴، وقتی یک فیلم سعودی-آلمانی با عنوان «وجده[۱]» به کارگردانی «حیفا المنصور[۲]» (اولین کارگردان زن سعودی که یک فیلم بلند می‌ساخت) برای اولین بار به جشنواره‌ی «اسکار» معرفی شد[۳]، برخی از کارشناسان نوید درخشش بیش‌تر عربستان در عرصه‌ی هنر هفتم را دادند. این فیلم، اگرچه نهایتاً وارد فهرست نامزدهای دریافت بهترین فیلم خارجی اسکار نشد، اما در جشنواره‌ی انگلیسی «بفتا» توانست نامزد دریافت این جایزه شود؛ که البته برنده نشد.

پوستر فیلم «وجده»؛ اولین فیلمی که از عربستان برای نامزدی در جشنواره‌ی اسکار معرفی شد. خلاصه‌ی داستان این فیلم از این قرار است: دختری به نام «وجده» بر خلاف عقاید جامعه‌ی سعودی که دوچرخه‌سواری دختران را ضدهنجار می‌داند، آرزوی خرید یک دوچرخه را دارد. وجده برای تأمین پول خرید دوچرخه در مسابقه‌ی حفظ قرآن مدرسه‌اش شرکت می‌کند و برنده می‌شود، اما مدیر مدرسه وقتی از هدف وجده باخبر می‌شود، بر خلاف میل او، جایزه‌اش را به مردم فلسطین تقدیم می‌کند. با این حال، مادر وجده که ابتدا با خرید دوچرخه مخالفت می‌کرد و خودش درگیر مشکلات خانوادگی است، بالأخره آرزوی دخترش را برآورده می‌کند و برای او دوچرخه می‌خرد (+)

البته پیش‌تر صحراهای عربستان به عنوان مکان فیلم‌برداری، مورد استفاده‌ی فیلم‌سازان برجسته‌ی جهان واقع شده بود، اما عربستان در این فیلم‌ها هیچ نقش هنری‌ای نداشت. فیلم وجده نیز که به اسکار معرفی شد، اولاً، مخالف جریان حاکم در کشور عربستان بود، و دوماً، با کیفیت جهانی اختلاف فاحشی داشت. با این وجود، این اتفاق به مذاق مسئولین حکومت سعودی خوش آمد و عزم خود را برای ایفای نقش بیش‌تر در این صنعت جزم کردند. آن‌ها پس از چند دهه، ممنوعیت سینماها در این کشور را لغو کردند و در سند چشم‌انداز ۲۰۳۰ به صنایعی مانند فیلم‌سازی توجه نمودند.

«حیفا المنصور» (وسط) در حال کارگردانی فیلم «وجده»؛ المنصور اولین زن سعودی است که یک فیلم بلند را کارگردانی کرده است (+)

محمد بن‌سلمان، ولی‌عهد جوان عربستان، تلاش کرد با نفوذ در میان چهره‌های شاخص هالیوود جایگاه سینمای عربستان را در جهان ارتقا بخشد، اما قتل «جمال خاشقجی» خبرنگار و فعال اجتماعی سعودی-آمریکایی، در اواخر سال ۲۰۱۸، تمام تلاش‌های او را با شکست مواجه کرد. در عین حال، از حدود یک سال پیش این وظیفه‌ی مهم بر عهده‌ی «محمد الترکی[۴]» فیلم‌ساز و کارآفرین سعودی، گذاشته شد و اتفاقات بزرگی در این مدت رخ داده است[۵].

محمد الترکی کیست؟

کسی که امروز چهره‌ی اول صنعت سینمای عربستان شده، تاجر جوانی است که سفیر آنلاین برندهای لوکس فرانسوی مانند «دیور[۶]»، «لوئی ویتون[۷]» و همچنین برند سوئیسی «پیاژه[۸]» است[۹]. سرمایه‌ی اولیه‌ی فعالیتش را از پدرش «عبدالعزیز علی الترکی[۱۰]» به ارث برده و به همراه برادرش، مالک دو هلدینگ تجاری بزرگ به نام‌های «روابی[۱۱]» و «نسما[۱۲]» هستند. خواهر آن‌ها «نواف الترکی» نیز روزبه‌روز فعالیت‌های اقتصادی‌اش را در شرکت‌های تابعه گسترش می‌دهد. اما همچنان بخش مهمی از فعالیت فرزندان الترکی با شرکت‌های خارجی و واسطه‌گری برای تعامل با دولت سعودی در ارتباط است. برخی از مهم‌ترین قرادادهای نفتی و زیرساخت‌های امنیتی دولت عربستان با شرکت‌های خارجی از طریق شرکت‌های واسطه‌ی خاندان الترکی صورت امضا می‌شود.

«محمد الترکی» چهره‌ی مورداعتماد محمد بن‌سلمان، ولی‌عهد سعودی، است که از طرف او مسئول اعتباربخشی به سینمای عربستان در جهان شده است. پایگاه اینترنتی «آی‌ام‌دی‌بی» که رایج‌ترین مرجع درباره‌ی صنعت فیلم‌سازی محسوب می‌شود، الترکی را «تهیه‌کننده، کارآفرین و خَیِّر» معرفی می‌کند (+)

محمد الترکی از طرف محمد بن‌سلمان، ولی‌عهد سعودی، مسئول شده تا عربستان را در نقشه‌ی سینمای جهان بگنجاند. کشورهای هدف الترکی به طور ویژه فرانسه و آمریکا هستند. در سفرهای زیادی که به پاریس دارد، تلاش می‌کند بازیگران و فیلم‌سازان را با هزینه‌های کلان به مرکز قدرت در ریاض نزدیک کند. در هالیوود نیز با صرف هزینه‌ی گزاف، شبکه‌ی وسیعی از ارتباطات سینمایی را تشکیل داده است. به علاوه، الترکی طی سال‌های اخیر در تأمین مالی چند فیلم مهم سهیم بوده که شاید مهم‌ترین آن‌ها فیلم «بحران[۱۳]» (۲۰۲۱) ساخته‌ی «نیکلاس جارکی[۱۴]» است. حساب‌های الترکی در شبکه‌های اجتماعی سرشار از عکس‌های سلفی با چهره‌های مطرح صنعت سینمای آمریکا و فرانسه است. همچنین با «ریچارد گیر[۱۵]» بازیگر سرشناس هالیوود، «میشل رودریگز[۱۶]» بازیگر و فیلم‌نامه‌نویس مشهور هالیوود، و حتی «اد وست‌ویک[۱۷]» بازیگر انگلیسی سریال «دختر خاله‌زنک[۱۸]» ارتباط نزدیکی دارد.

پوستر فیلم «بحران»؛ این فیلم را می‌توان مهم‌ترین فیلمی دانست که «محمد الترکی» طی سال‌های اخیر در تأمین مالی آن نقش ایفا کرده است (+)

جشنواره‌ی فیلم «دریای سرخ»

عربستان همه‌چیز داشت جز یک جشنواره‌ی بین‌المللی سینمایی؛ اما هیچ‌کس تصور نمی‌کرد چنین رویدادی در ابعاد بین‌المللی و با حضور بازیگران و فیلم‌سازان مطرح جهان در این کشور قابل‌اجرا باشد. با این وجود، اولین دوره‌ی این جشنواره، اگرچه با تأخیری طولانی، بالأخره در ماه دسامبر سال ۲۰۲۱ با تعداد محدودی فیلم و چند بازیگر نیمه‌مشهور بین‌المللی برگزار شد[۱۹]. این جشنواره با مدیریت «بدر بن‌عبدالله[۲۰]» وزیر فرهنگ سعودی، در شهر جده‌ای افتتاح شد که چند ماه قبل‌تر الترکی بر کرسی شهرداری‌اش تکیه زده بود.

اولین دوره‌ی جشنواره‌ی فیلم سعودی «دریای سرخ» که قرار بود سال ۲۰۲۰ برگزار شود، با تأخیر در ماه دسامبر سال ۲۰۲۱ در شهر جده و با حضور چهره‌های نیمه‌مشهور سینمای فرانسه و هالیوود برگزار شد (+)

محمد الترکی موفق شد چند ستاره‌ی نیمه‌مشهور فرانسوی و آمریکایی را به جشنواره‌ی «دریای سرخ» دعوت کند. از سینمای فرانسه «کاترین دِنِو[۲۱]» بازیگر، خواننده، مدل و تهیه‌کننده، و «ونسان کاسل[۲۲]» بازیگری که بیش‌تر به خاطر بازی در فیلم‌های انگلیسی‌زبان هالیوودی شناخته می‌شود، را به جده برد. از هالیوود نیز «هیلاری سوانک[۲۳]» بازیگر برنده‌ی دو جایزه‌ی اسکار در سال‌های ۱۹۹۹ و ۲۰۰۴، و «کلایو اوون[۲۴]» بازیگر نامزد دریافت اسکار سال ۲۰۰۴، در این جشنواره حضور افتخاری داشتند[۲۵]. اگرچه سوانک و اوون دیگر در اوج فعالیت سینمایی خود نیستند، اما جذب آن‌ها به جشنواره‌ی غریب «دریای سرخ» یکی از موفقیت‌های الترکی محسوب می‌شود. در این جشنواره، فیلم ایرانی «جاده‌خاکی» ساخته‌ی «پناه پناهی»، پسرِ «جعفر پناهی»، نیز حضور داشت و موفق به کسب جایزه‌ی هیأت داوران شد.

«محمد الترکی» (راست) دبیر جشنواره‌ی فیلم سعودی «دریای سرخ» همزمان با ورود «هیلاری سوانک» (چپ) بازیگر سرشناس هالیوودی و برنده‌ی دو جایزه‌ی اسکار، به فرش قرمز و مراسم افتتاحیه‌ی این جشنواره در سال ۲۰۲۱، از او استقبال می‌کند (+)

جشنواره‌ی «دریای سرخِ» جده تنها دو روز پس از سفر امانوئل مکرون، رئیس‌جمهور فرانسه، به عربستان آغازبه‌کار کرد. الترکی نیز تنها چند هفته پس از این رویداد بزرگ رسانه‌ای به پاریس سفر کرد. این تعامل فشرده میان عربستان و فرانسه در حوزه‌ی فرهنگی نشانگر اراده‌ی آن‌ها برای بهره‌گیری از نیروی پاریس در جهت هل دادن ریاض به سوی عرصه‌ی هنر هفتم است. مسئولان عربستانی امیدوارند که این جشنواره را به عنوان یکی از رویدادهای مهم صنعت سینمای جهان مانند جشنواره‌های «ونیز» یا «کن» مطرح کنند. جالب است که «تیری فرمو[۲۶]» دبیر هنری جشنواره‌ی کَن نیز در جشنواره‌ی «دریای سرخ» حاضر بود.

«ونسان [وینسنت] کاسل» (راست) بازیگر فرانسوی و همسرش «تینا کاناکی» مدل فرانسوی، روی فرش قرمز جشنواره‌ی فیلم سعودی «دریای سرخ» در سال ۲۰۲۱ (+)

شبکه‌ی ارتباطات الترکی

تا این‌جا مشخص شد که الترکی با حمایت حکومت سعودی قادر است هزینه‌های کلان کند و چهره‌های سینمایی را به خود جذب نماید. همچنین همکاریِ فرهنگی ریاض-پاریس به عنوان یک اهرم قدرتمند در خدمت الترکی کار می‌کند. اما این‌ها تنها ابزارهای الترکی نیستند؛ او دوستان بانفوذی نیز در سطح بین‌المللی دارد که شبکه‌ی ارتباطاتش را وسعت می‌دهند.

«محمد الترکی» (راست) در کنار «میشل رودریگز» بازیگر سرشناس هالیوودی، در حاشیه‌ی جشنواره‌ی فیلم «کن» سال ۲۰۱۹ در فرانسه. الترکی و رودریگز را «بهترین دوست‌های هم‌دیگر» توصیف می‌کنند. الترکی با دایره‌ی وسیعی از چهره‌های سینمایی و تجاری از بازیگر و مدل گرفته تا تاجر و سرمایه‌گذار، در ارتباط است و این شبکه‌ی ارتباطات ابزار خوبی برای او محسوب می‌شود (+)

به عنوان مثال، الترکی رابطه‌ی بسیار نزدیکی با «سونیا بن‌عمار» مدل، بازیگر و خواننده‌ی فرانسوی-تونسی دارد. پدر سونیا، «طارق بن‌عمار» یک چهره‌ی شناخته‌شده در صنعت سینماست. او علاوه بر تهیه‌کنندگی در سینما، سال‌هاست به عنوان یکی از مدیران گروه رسانه‌ایِ «ویوندی[۲۷]» فعالیت می‌کند. بن‌عمار مشاور مخصوصِ بدر بن‌عبدالله و همچنین جشنواره‌ی «دریای سرخ» نیز هست. علاوه بر این‌ها، به لطف واسطه‌گری الترکی، گروه رسانه‌ای آمریکایی-کانادایی «وایس[۲۸]» به «کمیسیون سلطنتی شهر ریاض» کمک می‌کند، و چند ماه قبل، اولین دفتر شرکت رسانه‌ای فرانسوی «آردوینا[۲۹]» نیز در ریاض افتتاح شد، تا در راستای اهداف هنری عربستان، این کشور را به سوی حضور فعال در صنعت سینما هدایت نماید.

«محمد الترکی» (پشت به تصویر) دبیر جشنواره‌ی فیلم سعودی «دریای سرخ»، در حاشیه‌ی مراسم سال ۲۰۲۱ این جشنواره، در آغوش «مردیت میکلسون» مدل آمریکایی (+)

علاوه بر شرکت‌های بزرگی که الترکی را به سوی هدفش هدایت می‌کنند، چهره‌های پرنفوذی نیز در فهرست دوستان او قرار دارند. مثلاً الترکی با «عفاف جنیفان[۳۰]» فعال اجتماعی و مدل تونسی-ایتالیایی و برادرش «صلاح جنیفن[۳۱]» نماینده‌ی فروش شرکت هوافضای اروپایی «ایرباس»، رابطه‌ای نزدیک دارد. از سوی دیگر، می‌توان به «امیلی راتایکوفسکی[۳۲]» مدل، بازیگر و نویسنده‌ی فمنیست آمریکایی نیز اشاره کرد.

«محمد الترکی» (راست) تهیه‌کننده و «حیفا المنصور» کارگردان فیلم سعودی «وجده» در حاشیه‌ی جشنواره‌ی فیلم آمریکایی «تریبکا» در نیویورک (+)

به همه‌ی این موارد باید سرمایه‌گذاری غول رسانه‌ای عربستان یعنی «گروه ام‌بی‌سی[۳۳]» را نیز افزود. ریاض چند سال قبل اکثریت سهام این گروه رسانه‌ای را از مالک پیشینش «ولید بن‌ابراهیم آل‌ابراهیم[۳۴]» تاجر سعودی، خریداری کرد و این کمپانی، ماه اکتبر سال گذشته (۲۰۲۱)، دفتر مرکزی‌اش را از دبی به ریاض منتقل نمود[۳۵]. گروه ام‌بی‌سی حامی اصلی جشنواره‌ی «دریای سرخ» بود. از آن‌جایی که این جشنواره برنامه‌ی کلانی برای حضور فعال در صنعت سینما دارد، اعلام کرد شرکت‌های بین‌المللی تولیدکننده‌ی فیلم که قصد ساخت فیلم در عربستان را داشته باشند، مشمول چهل درصد تخفیف در هزینه‌ها خواهند شد.

سرمایه‌گذاری سعودی‌ها در ابعاد دیگری هم رخ نموده است. به عنوان نمونه، شرکت آمریکایی «هایدِوِی[۳۶]» که سال ۲۰۱۷ برای توسعه‌ی خود بودجه‌ی کلانی از محمد بن‌سلمان دریافت کرده بود، بالأخره سال ۲۰۲۱ بخشی از فیلم «چِری[۳۷]» با بازی «تام هالند[۳۸]» در شهر باستانی و گردشگری «العُلا[۳۹]» فیلم‌برداری کرد. همچنین اعلام شده که فیلم «قندهار[۴۰]» (که در حال حاضر در مرحله‌ی پساتولید است) اولین فیلم بزرگ هالیوودی خواهد بود که بیش‌تر یا تمام صحنه‌هایش در شهر العلا فیلم‌برداری خواهند شد. تهیه‌کننده‌ی «قندهار» صراحتاً گفته است مساعدت‌های مالی سعودی‌ها به قدری چشم‌گیر است که نمی‌توان از آن چشم پوشید[۴۱]. در ابتدای سال جاری میلادی برگزاری کنسرت برخی از خواننده‌های خارج‌نشین ایرانی در شهر العلا نیز توجه رسانه‌ها را به خود جلب کرد. روی هم رفته، بازسازی و احیای شهر باستانی العلا از جمله سیاست‌های بن‌سلمان است که با مدیریت بدر بن‌عبدالله، وزیر فرهنگ، و همکاری شرکت‌های فرانسوی در حال انجام است.

پوستر فیلم «چری». عوامل این فیلم، که «تام هالند» بازیگر سرشناس هالیوودی در آن بازی می‌کند، با حمایت و سرمایه‌گذاری سعودی‌ها، بخشی از صحنه‌های آن را در شهر باستانی و گردشگری «العلا» در عربستان فیلم‌برداری کردند (+)

بعید نیست مانند بسیاری از حوزه‌های دیگر که پول اعراب بالأخره یک محصول خارجی را به کشورهایشان می‌آورد، در این‌جا نیز نهایتاً عربستان به نقشه‌ی سینمایی جهان افزوده شود. جای تعجب ندارد اگر چند سال بعد، جشنواره‌ی «دریای سرخ» چهره‌های مهم‌تری را در خود ببیند؛ یا فیلم‌های بیش‌تر و بهتری در صحراهای عربستان تولید شوند. کاملاً قابل‌انتظار است که مراودات مدیران و کارمندان ارشد کمپانی‌های رسانه‌ای با ریاض و حجم معاملات آن‌ها افزایش یابد.

«حیفا المنصور» (تصویر بالا) کارگردان فیلم سعودی «وجده» (به تهیه‌کنندگی «محمد الترکی») و اولین زن سعودی که یک فیلم بلند را کارگردانی کرده، برنده‌ی جایزه‌ی افتخاری اولین دوره‌ی جشنواره‌ی فیلم سعودی «دریای سرخ» شد (+)

برای سعودی‌ها، سینما به مثابه‌ی صنعتِ بزرگی که عواید اقتصادی، سیاسی و فرهنگی دارد، بدون شک دست‌یافتنی است. با این حال، نفوذ و رسوخ سینما به معنای یک هنر در فرهنگ بسته‌ی آن‌ها (اگر هم امکان‌پذیر باشد) مسلماً زمان بسیار بیش‌تری خواهد برد. آن‌چه معمولاً از نظر حکام کشورهای عرب منطقه مغفول می‌ماند آن است که هر چیزی را نمی‌توان با پول خرید.